tags: Активизм, Деколонизация, Интерсекциональность, Исследования, Квир, Миграция, Расизм, СССР, Казахстан

В июле 2019 года квир-активистские инициативы Центральной Азии организовали первую региональную Платформу в городе Алматы (Казахстан). Мероприятие стало самоорганизованным форумом, в рамках которого активистские группы из Казахстана, Кыргызстана, Узбекистана и Таджикистана обсуждали общие для региона, а также специфические для каждой страны проблемы и вызовы, с которыми они сталкиваются. В добавок к проблемам, общим для всего квир-сообщества по всему миру, таким как язык вражды, дискриминация, доступ к здравоохранению, среди многих прочих других, основным отличием центральноазиатской ЛГБТ Платформы стало то, что это первое мероприятие, где квир-активистское сообщество Центральной Азии собралось вместе обсудить вопросы Западной колониальности в рамках донорских отношений, а также наметить альтернативные пути выживания без поддержки донорских организаций. Целью было, прежде всего, окончательно признать, что между нами и нашими партнерами с Запада существуют определенные, однозначно не равные отношения, которые нас беспокоят (хотя, признаться, не всех). Как это бывает с любыми нездоровыми отношениями, самое трудное - признать, что ты в них состоишь, и открыто сказать, что все это время тобой манипулировали и что ты не свободен. Это случилось и с центральноазиатскими активист_ками, было больно оторвать пластырь, особенно когда этот пластырь буквально принимает форму помощи, финансовой помощи, обещая светлое будущее с равенством и справедливостью, которого так жаждут квир люди все это время.

После распада Советского Союза Центральноазиатский регион оказался в положении неопределенности между советским прошлым и квазидемократическим переходом с потоком проектов развития из западного мира, для которого эти страны были "третьим миром", а затем в почтении к политкорректности были переименованы в категорию «развивающихся стран». Проблема, с которой столкнулось квир сообщество Центральной Азии после распада СССР, была двоякой: с одной стороны, стирание голосов, а значит, и самого существования всего региона только потому, что он не мог восприниматься как отдельное существо за пределами своего бывшего колониального центра - России, а с другой - неизбежное подчинение более крупным неоколониальным силам, идущим рука об руку с неолиберальным западным капитализмом. Как видно особенно из опыта, который пришлось пережить региону, один из аспектов неолиберализма и колониальности проявляется через призму прав человека и демократизации. В этом отношении продвижение женщин и прав ЛГБТИК+ стало неотъемлемой частью программы западной помощи, которая вошла в регион со своей "цивилизующей миссией". Это не означает, что у нас не было никаких проблем с правами человека, и я не утверждаю, что здесь легко и безопасно быть негетеросексуальным и (или) нецисгендерным человеком. Однако я хочу сказать, что, с тех пор как страны Центральной Азии начали получать значительный поток помощи на развитие в виде грантов от международных организаций, все это было сделано в рамках неолиберального проекта развития, приправленного колониальными подходами, где новообразованные независимые страны изображались как лишенные цивилизации, а "права человека" стали валютой колониальности в регионе.

Дихотомия между Западом и Востоком, где под Востоком как-то чаще в академических кругах видят только Восточную Европу, долгое время была проблематичной и находилась в центре многих дискуссий. Большое количество теорий радикализации, ксенофобии и нарушения прав человека в странах бывшего советского блока получили широкое развитие с конца 1990-х и начала 2000-х годов. Мы постоянно обсуждаем, что значит отставание во времени и развитии от Западной Европы, теоретически обосновывая сложность концепции времени, но почти ни в одной из этих дискуссий регион Центральной Азии не рассматривался отдельно. Всегда предполагается, что Центральная Азия все еще является частью более крупного восточноевропейского региона, и то, что относится ко второму, автоматически транслируется к первому. Кажется, что регион где-то застыл во времени и пространстве в статичном положении. Проблема в том, что никто не удосужился по-настоящему спросить и, самое главное, увидеть нас. Для разных дисциплин и академических конференций, будь то в области гендера и сексуальности или региональных исследований, квир сообщество в Центральной Азии всегда оказывалось объектом - с одной стороны, объектом изучения, если им "везет", а с другой - объектом проектов по спасению. На самом деле, эти две стороны являются концами одной и той же палки, так как обе служат одной цели - заточить нас в тюрьму неполноценности, где нас всегда либо изучают, либо помогают наши могущественные "покровители" с Запада. Мы говорим их голосами, мы мыслим их идеями, мы хотим то, что правильно для них, и осуждаем то, что они считают плохим, так как именно им всегда дана привилегия думать и говорить. Если все еще следовать Декартовской парадигмы cogito, ergo sum (я мыслю, следовательно я существую), то мы не люди, и в рамках этой модели импортирования "прав человека" через "цивилизационную" миссию западных доноров, это посыл, который мы получаем, и мы должны четко понимать это, чтобы освободиться от этих зависимых отношений.

Это подводит нас к более масштабной проблеме, проблеме колониальности - интернализированной вере в превосходство колонизаторов и воспроизведению этой идеи через свои действия, тексты и общее производство знаний (Mignolo 2013). В Центральной Азии проблема постколониализма и процесса деколонизации была весьма неоднозначной, начиная с вопроса о том, были ли мы действительно колонизированы, и если да, то кем? Говорим ли мы, что нас колонизировали Российская империя или Советский Союз, где любой из вариантов имеет свои основания и ограничения? В результате, то, что мы видим сегодня, — это постоянные дискуссии и дебаты о том, как деколонизировать от прошлого, от преследующих призраков российской колонизации, которые проникли в каждую клетку нашей жизни. И все же очень немногие осмеливаются думать о западной колониальности настоящего, а может быть, стоит сказать, что они сознательно предпочитают этого не делать, потому что это пролило бы свет на мрачное положение, в котором мы находимся.

Когда-то меня весьма заинтересовало понятие "угнетенная империя" (subaltern empire), предложенное Вячеславом Морозовым (2015) по отношению к России, однако сейчас кажется, что даже тот факт, что Россия может участвовать в гонке за модерностью, несмотря на то, что она раз за разом проигрывает своему противнику, автоматически означает, что она не находится в положении угнетенной, и называть ее "угнетенной империей" было бы присвоением и искоренением опыта тех, кто до сих пор испытывает колониальность России. Когда речь заходит о Центральной Азии, мы, к сожалению, не можем позволить себе эту роскошь выступать в качестве независимых состязающихся соперников за модерность. Регион по-прежнему служит лишь дополнением к более крупному игроку в геополитических играх. Разница лишь в том, что если раньше мы не могли выбрать своих колонизаторов, то сейчас нам дают иллюзию этого "выбора", но все равно нам не дано выбирать вариант "ни один из вышеперечисленных". Мы всегда обречены следовать за господином, неспособным вырваться из цепей.

Во время работы Платформы я стала свидетельницей проявления этой колониальности среди ЛГБТКИК+ активист_ок из Центральной Азии. Несмотря на то, что мы уделили время обсуждению того, как стать финансово независимыми от западных доноров, и как заявить о своей позиционированности как отдельного и полноценного региона, что само по себе было большим прогрессом, я не могла не заметить, что некоторые активист_ки подражают поведению западных доноров, от которых мы хотели бы получить свободу. Было очень интересно, и в то же время досадно слушать и участвовать в обсуждении нашей роли как активист_ок в регионе по отношению к ЛГБТИК+ населению в наших странах. Не секрет, что любая форма деятельности, связанная с правами ЛГБТИК+, несет в себе определенный риск. Проблема еще более усугубляется тем, что эта опасность затрагивает не только тех, кто их реализует, но и целую группу людей, а значит, может оказать коллективное негативное влияние на всех нас, в том числе и на тех, кто не давал своего согласия на эти действия в первую очередь.

В ходе одной из параллельных дискуссий на Платформе был затронут вопрос о том, несем ли мы, как активист_ки, ответственность за общее ЛГБТИК+ население наших стран, можем ли мы своей деятельностью нанести им немедленный вред, и, к моему удивлению и ужасу, некоторые из активистов заявили, что: "активизм - это всегда насилие", идея не новая, но привлекательная во всех смыслах. Однако этот случай очень показателен тем, что сами местные группы гражданского общества стали жертвой колониального поведения, от которого они так хотели убежать. Аргументом, лежащим в основе этого девиза, было то, что моментальный вред от прекариата является вполне оправданной ценой на пути к долгосрочным выгодам, таким как повышение прав ЛГБТИК+ сообщества в регионе, изменение восприятия общества по отношению к квир людям в сторону более позитивного, и устранение других структурных проблем. Эта же идея лежит в основе совершенно чуждой концепции "каминг-аута", где мы научились праздновать истории «выхода из шкафа», убеждая себя, что это к лучшему, и пытаясь заставить замолчать голос, кричащий о том, что для многих из нас каминг-аут никогда не был выбором, а скорее актом насильственного раскрытия. Я действительно верю, что права человека должны соблюдаться, так как я называю себя правозащитницей; и поскольку первое, что мы узнаем о правах человека, это концепция их неотъемлемости, я также считаю, что никто не может лишить других самого основного права - права жить в безопасности, даже если это делается с так называемыми благими намерениями. Поэтому, когда я слышу от своих коллег и коллежанок, что любая форма деятельности влечет за собой определенные потери, я противлюсь каждой клеткой своего тела.

Эта дискуссия во время Платформы глубоко обеспокоила меня и надолго заставила задуматься о том, как это возможно, что активистское сообщество не гнушается подвергнуть опасности других ради "великого блага", где сам этот лозунг, напоминает дистопический мир. Я пыталась отмахнуться от этих мыслей, оправдывая это личными чертами характера, но я знаю на своем опыте, что все личное – это глубоко политическое. Теперь я вижу, как эти три дня Платформы были на самом деле связаны тонкой красной нитью «старой доброй» колониальности, - заявления некоторых активист_ок о том, что они, наконец, хотят, чтобы западноевропейские организации видели их как равных, или дискуссии о том, как предоставлять услуги, если финансовая поддержка заканчивается, где сам вопрос не о «если», а о «когда», и, конечно же, пресловутая дискуссия о проявлениях активизма. Во всех этих темах мы были привязаны к колониальной матрице, даже не осознавая этого. В своем стремлении к равенству мы предоставили привилегию видения нашим колонизаторам по-настоящему в лаканской манере, а в попытке «донести» права человека до квир сообщества мы стали жертвой той же самой модели колониальности. Честно говоря, у меня нет готовых рецептов того, как избежать этого в будущем, и я не хотела бы прописывать пошаговый алгоритм, даже если бы он у меня был, так как это путь без конца, с постоянной саморефлексией о собственной позиции и положении на этом пути. Единственный способ сделать это - всегда задавать себе один простой вопрос: "Способствую ли я угнетению других?", и если ответ "Нет", то продолжайте повторять его до тех пор, пока он не изменится, только после этого можно будет думать о следующих шагах.

Литература:
Mignolo, Walter D. 2013. Globalization and the Decolonial Option. 1st ed. Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315868448
Morozov, Viatcheslav. 2015. Russia’s Postcolonial Identity : A Subaltern Empire in a Eurocentric World. Central and Eastern European Perspectives on International Relations. Houndmills, Basingstoke, Hampshire : Palgrave Macmillan, 2015.

tags: Activism, Decolonization, Intersectionality, Research, Queer, Migration, Racism, USSR, Kazakhstan

In July, 2019, Central Asian queer activist initiatives organized the first regional LGBT platform in Almaty, Kazakhstan. The event was a self-organized forum, where activist groups from Kazakhstan, Kyrgyzstan, Uzbekistan and Tajikistan discussed common issues and challenges they face as a region, as well as individual countries. Apart from the discussion of issues that the queer community faces worldwide, such as hate speech, discrimination, access to healthcare, among myriads of other challenges, the main difference of Central Asian LGBT platform was that it was the first event where the local queer activist community gathered to discuss the issues of Western coloniality when it comes to donor-grantee relationships and to think of the alternative modes of survival without the support of donor organizations. The goal was first of all to finally acknowledge that there is a certain relationship, definitely not equal, between us and our partners from the West that troubles us (although, admittingly not everyone). As it happens with any unhealthy relationship, the most difficult thing is to recognize that you are in one, and to openly say that you have been manipulated and not free all this time. This happened to Central Asian activists as well, it hurt to rip off the band-aid, especially when this band-aid literally comes in the form of aid, financial aid, promising the bright future of equality and justice that the queer community has been longing for all these years.

After the demise of the Soviet Union, Central Asian region found itself in a position of a limbo between the Soviet past and the quasi democratic transition with the flow of development projects from the Western world, which deemed these countries to be the “third world”, and later added to the category of developing countries in the reverence to political correctness. The problem the queer community in Central Asia faced after the dissolution of the USSR was twofold: on the one hand, the erasure of the voices, and therefore, the mere existence of the entire region, just because it could not be perceived as a separate entity outside of its former colonial center – Russia, and on the other, inevitable subjugation to larger neocolonial forces that came along with neoliberal Western capitalism. As it can be seen especially from the experience that the region had to go through, one of the facets of neoliberalism and neocolonialism is manifested through the prism of human rights and democratization. In this regard, the promotion of women and LGBTQI+ rights has become a prominent part in this agenda of Western aid, which stepped into the region with its “civilizing mission”. This is not to say that we did not have any problems with human rights, nor do I claim that it is easy or safe to be queer here. However, what I am trying to say is that since Central Asian countries have witnessed a significant flow of development aid in forms of grants from international organizations and Western countries, this was all done within the neoliberal developmental project, spiced with the colonial approaches, where the newly-formed independent countries were portrayed as lacking civilization, and “human rights” have become the currency of coloniality in the region.

The dichotomy of West vs. East, where under East in academia one more frequently sees only Eastern Europe, has been a problem for a long time, and has been a focus of many discussions. Many theories of radicalization, xenophobia and the lack of respect to human rights in former countries of the Soviet bloc have been vastly developed since late 1990s and early 2000s. We constantly discuss what it means to lag in time and development behind Western Europe, theorizing about the complexities of the concept of time, yet, almost in none of these discussions the region of Central Asia has been looked at separately. It is always assumed that Central Asia is still part of the larger Eastern European region, and what applies to the latter automatically translates to the former. It seems that the region froze somewhere in a static position in time and space. The problem is that no one cared to really ask and, most importantly, to see.

Behind fancy theories and academic conferences, be it either in gender and sexuality, or regional studies, queer community in Central Asia always found itself an object – on the one hand, an object of study, if they are “lucky” to be studied, and on the other, an object of salvation projects. In fact, these two sides are the ends of the same stick, as they both serve a single purpose – to entrap us in the prison of inferiority, where we are always either studied or helped by our mighty “seniors” from the West. We speak with their voices, we think with their ideas, we want what is right for them, and condemn what is deemed bad by them, as it is always them who are privileged to think and speak. If one still followed Descartian cogito, ergo sum paradigm, then we are non-human, and within this model of importing “human rights” through the “civilization” mission of Western donors, this is the message that we get, and we should clearly understand this in order to set ourselves free from this dependent relationship.

This brings us to a larger problem, the issue of coloniality – the internalized belief in the superiority of the colonizers, and reproducing this idea through one’s actions, texts and general production of knowledge (Mignolo 2013). In Central Asia, the problem of postcolonialism and the process of decolonization has been very dubious, starting from the question of whether we indeed were colonized, and if so, by whom? Do we say we were colonized by Russians or by the Soviet Empire, where either option has its own underpinnings and limitations? As a result, what we see today is constant discussions and debates on how to decolonize from the past, from the haunting ghosts of Russian coloniality that has infiltrated every cell of our lives. Yet, very few people dare to think about the Western coloniality of the present, or perhaps it is better to say that they deliberately choose not to do so, because it would shed a light at a dismal position we find ourselves in.

I was once amused by the concept of “subaltern empire” proposed by Viatcheslav Morozov (2015) in relation to Russia, however, now it seems that even the fact that Russia can participate in the race for modernity, even if it loses time after time to its opponents, automatically means that it is not in a position of a subaltern, and calling it a “subaltern empire” would be an appropriation and eradication of the experience of those who have been subjugated by colonialism under the Russian Empire and later Soviet Union. When it comes to Central Asia, we unfortunately cannot afford this luxury of acting as independent runners in the competition. The region still serves just as an addition to a bigger actor in geopolitical games. The only difference is that if before we could not choose our colonizers, now we are given an illusion of this “choice”, yet still unable to choose the option of “none of the above”. We are always doomed to follow a master, unable to break free from the chains.

During the Platform I witnessed a manifestation of this coloniality among the LGBTQI+ activists from Central Asia. Despite the fact that we took time to discuss how to become financially independent from Western donors, and how to claim our positionality as a separate and full-fledged region, which itself was a big step forward, I could not help noticing that some activists mimicked the behavior of the Western donors, from whom we wanted to get free. It was very interesting, and at the same time frustrating to listen to and participate in the discussion of our role as activists in the region in relation to the general queer community in our respective countries. It is not a secret that any form of activities related to LGBTQI+ rights bears a certain amount of risks. The problem is even more exacerbated with the fact that this danger touches not only those who implement them, but the entire group of people, and thus might have a collective negative impact on all of us, including those who did not consent to these actions in the first place.

One of the parallel discussions during the Platform touched whether we, as activists, carry the responsibility for the general queer population in our countries, if by our activities we can incur immediate harm to them, and to my surprise and horror, some of the activists proclaimed that "Activism is always violent", the idea not new, yet appealing by all means. However, this case is very indicative of how the local civil society groups themselves fell prey to the colonial behavior, the one, which they were so willing to escape from. The argument behind this motto was that immediate harm of precarity can be a price in the way to long term benefits, such as elevated rights for the LGBTQI+ community in the region, changing the perception of the society towards queer people toward more positive, and elimination of other structural problems. The same idea lies behind the quite alien concept of “coming out”, where we learned to celebrate the stories of coming out by convincing ourselves that it was for better, and trying to silence the voice saying that for many of us coming out was never a choice, but rather an act of forceful outing. I do agree that human rights should be respected, as I call myself a human rights activist, and since the first thing we learn about human rights is the concept of their inalienability, I also believe that no one can deprive others of the most basic right – the right to live in security, even if it is done with so-called good intentions. Hence, when I hear from my colleagues, that any form of activism incurs certain costs, I revolt with every cell of my body.

This discussion during the Platform deeply troubled me and made me think for a long time how it was possible that the activist community was eager to put others in danger for the sake of the “greater good”, the slogan itself reminding of a dystopian world. I tried to shake it off by justifying it with personal traits of character, but I learned that nothing is ever personal. Now I see how these three days of the Platform were in fact tied together with a thin red thread of good old coloniality, - attestations of some of the activists that they finally want to be seen by the Western European organizations as equal, or discussions on how to provide services if the financial support ends, where the question itself is not about if but rather when, and of course the infamous discussion of the extents of activism. In all these topics we were tied up in a colonial matrix without even realizing it. In our aspiration to be seen equal, we granted the privilege of vision to our colonizers in a truly Lacanian manner, and in trying to bring human rights to the queer community, we fell prey to the same colonizing pattern. Honestly, I do not have any ready-made recipes of how to avoid it in the future, nor would I want to prescribe any step-by-step algorithm even if I had one, as this is the path without an end, with constant self-reflection on one’s own stance and position in this path. The only way to do so is by always asking yourself one simple question: “Do I contribute to subjugation of others?”, and if the answer is “No”, then keep repeating it until the response changes, only after that we can think of next steps.


References:
Mignolo, Walter D. 2013. Globalization and the Decolonial Option. 1st ed. Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315868448.
Morozov, Viatcheslav. 2015. Russia’s Postcolonial Identity : A Subaltern Empire in a Eurocentric World. Central and Eastern European Perspectives on International Relations. Houndmills, Basingstoke, Hampshire  : Palgrave Macmillan, 2015.

tags: Activism, Decolonization, Intersectionality, Research, Queer, Migration, Racism, USSR, Kazakhstan

2019 жылдың шілде айында Орталық Азияның квир-белсенді бастамалары Қазақстанның Алматы қаласында алғашқы өңірлік Платформаны ұйымдастырды. Бұл шара Қазақстаннан, Қырғызстаннан, Өзбекстаннан және Тәжікстаннан келген белсенді топтар жалпы өңірге, сондай-ақ әр елдің өзіне тән мәселелер мен сын-қатерлерді талқылау мақсатымен өздері ұйымдастырған алаң болды. Бүкіл әлемдегі квир адамдар тап болатын қастастық тілі, кемсітушілік, денсаулық қорғау және басқа да осыған іспеттес мәселелерді талқылаумен қатар, орталық азиялық ЛГБТ Платформаның басты ерекшелігінің бірі болып бұл өңірдің квир белсенділері алғаш рет донорлық қарым-қатынас шеңберіндегі Батыстық отаршылдықты талқыға салып, осы донорлық ұжымдардың қаржылай қолдауынсыз қалай күн көру бойынша балама жолдарды іздеуі атанды. Басты мақсаттардың бірі – бізді толғандырып жүрген (алайда, шынын айтсақ, баршамызды емес) өздеріміз бен батыстық серіктестеріміздің арамыздағы теңсіздікке толы қарым-қатынастың бар екенін ашық мойындау. Кез келген ауру қарым-қатынастағыдай, ең қиыны – өзіңнің осындай қарым-қатынаста екеніңді мойындап, осы уақытқа дейін өзіңмен ойнап келгенін, өзіңнің еркін емес екеніңді қабылдау. Тура осыны орталық азиялық белсенділер де басынан өткерді, бұл жараны жауып тұрған таңғышты жұлып алып тастау жаңға батады, әсіресе бұл таңғыш тікелей мәнінде көмек түрінде, нақты айтқанда, квир адамдар асыға қол созған теңдік пен әділдікке толы жарқын болашаққа уәде беретін, қаржылай көмек ретінде келгенде.

Кеңес Үкіметі құлағаннан кейін, Орталық Азия өңірі кеңестік өткен мен «үшінші дүние» мемлекеттеріне деп, кейіннен саяси әдептілік нысаны ретінде «дамушы мемлекеттерге» арналып, батыс елдерінен лық етіп түскен даму жобаларын алып келген жалған демократиялық өтудің арасында қалып қалды. КСРО ыдырағаннан кейінгі Орталық Азияның квир қауымдастығы тап болған мәселе екіжақты болды: бір жағынан, бұл өңірдің дауыстарының, ал бұл деген бүкіл өңірдің бар болуының, тек қана өңір өзінің өткендегі отаршыл орталығы – Ресейден жеке қарастырыла алмағандықтан, жойылуы; ал екінші жағынан, неолибералды батыстық капитализммен қол ұстаса жүретін одан да ірі неоотаршылдық күштерге бағынуы. Өңірдің басынан кешірген тәжірибесінен әсіресе көрінетін неолиберализм мен отаршылдықтың қырларының бірі адам құқықтары мен демократизациялаудан байқалады. Осы орайда әйел құқықтары мен ЛГБТИК+ құқықтарын алға жылжыту өңірге өзінің «өркениеттеу борышымен» кірген батыстық көмектің айнымас бөліктерінің біріне айналды. Бұл деген бізде адам құқықтарымен ешқандай мәселе болған жоқ дегенді білдірмейді, және мен бұл жерде біздің елдерде гетеросексуалды емес я цисгендерлі емес адам болу оңай деп те айтып отырған емеспін. Алайда, менің айтқым келгені – Орталық Азия елдері дамуға түрлі гранттар түрінде келген елеулі көмектің ағынына куә болғаннан бері, бұның бәрі неолибералды даму жобасының айнасында отаршыл тәсілдемелермен жасалғаны. Мұндай үлгіде жаңадан пайда болған тәуелсіз мемлекеттер өркениеттен айырылған болып көрсетіліп, ал «адам құқықтары» осы отаршылдықтың өңірдегі жаңа валютасына айналды.

Шығыс деп тек Шығыс Еуропаны қарастыратын Батыс пен Шығыс дихотомиясы ұзақ уақыт бойы проблемалық болып, көптеген пікірсайыстардың ортасында болып келді. Бұрынғы кеңестік блок мемлекеттеріндегі радикалдану, ксенофобия, адам құқықтарын бұзу бойынша көптеген теориялар 1990 жылдардың соңынан және 2000 жылдардың басынан бастап жарық көрді. Біз әрқашан да Батыс Еуропадан уақыт пен дамудан артта қалу деген не екенін теориялық тұрғыдан уақыт ұғымының күрделілігін негіздей отырып тамсана талқылаймыз, алайда бұл пікірталастардың бірде біреуінде дерлік Орталық Азия өңірі жеке қарастырылып келген емес. Қашан да Орталық Азия әлі күнге дейін одан ірі Шығыс Еуропалық аймақтың бір бөлігі ретінде қарастырылып келеді, және екіншісіне қатысты дүние біріншісіне автоматты түрде қолданылады. Түрлі оқытулар мен академиялық конференциялар үшін, гендер мен сексуалдық саласында болсын, я өңірлік зерттеулер саласында болсын, Орталық Азиядағы квир қауымдастық әрқашан да объект болып қала берді. Бір жағынан – зерттеу объектісі, бұның өзі де тек «жолы болған» кезде ғана, ал екінші жағынан – құтқару жобаларының объектісі. Шын мәнінде бұл объектілеудің екі түрі бір таяқтың екі жағы болып табылады, себебі екеуі де бір мақсатқа қызмет етеді – бізді кемшілік пен олқылықтың тұтқынында мәңгіге қалдыру. Бұл тұтқында біз тек зерттелініп немесе батыстық жебеушілерімізден көмек ала аламыз. Біз олардың дауыстарымен сөз сөйлейміз, санамыз олардың идеяларымен ойлайды, олар дұрыс деген нәрсені қалап, бұрыс дегеннен мұрнымызды шүйіреміз, себебі тек оларда ғана ойлап, сөз сөйлеу құқығы бар. Әлі де Декарт ұсынған cogito, ergo sum (мен ойлаймын, демек мен бармын) парадигмасына ерсек, онда біз адам емеспіз, және берілген «адам құқықтарын» импорттау үлгісінде батыстық донорлардың «өркениеттік» борыштары аясында бұл бізге жіберілген жолдау, және егер бұл тәуелді қарым-қатынастан босағымыз келсе, біз бұны нақты түсінуіміз қажет.

Бұл бізді бұдан да көлемді мәселеге – отаршылдық, яғни отарлаушының артықшылығына іштей сеніп, бұл ойды өз істерің, мәтіндерің мен сөздерің, сондай-ақ білімді шығару арқылы жаңғырту, мәселесіне алып келеді (Mignolo 2013). Орталық Азияда постотарлану мәселесі мен деколониалдану үдерісі аса күңгірт болып табылады. Ең бастысы, біз шынымен де отар мемлекет болдық па, солай болған жағдайда, кіммен отарландық деген сұрақтар туындайды. Бізді Ресей империясы әлде Кеңес Одағы отарлады дейміз бе? Екі нұсқа да шектеулерге толы. Нәтижесінде қолымызда бары – болмысымыздың барлық түкпіріне сіңіп кеткен артымыздан қалмайтын ресейлік отаршылықтың жаңғырықтарынан қалай құтылу жайлы таусылмас толғаныстар. Соған тұра, әлі де тек бірен-сараңы ғана қазіргі таңның отаршылдығы жайлы ойлауға батылы барады, бәлкім, олар саналы түрде ол жайлы толғануға бас тартады десек-те болар, себебі бұл ойлар біздің қандай түнеріңкі жағдайда екенімізге шуағын шашады.

Кезінде мені Вячеслав Морозов (Morozov 2015) Ресейге қатысты ұсынған «қанаулы империя» (subaltern empire) ұғымы өте қызықтырған болатын, алайда қазір ойлансам, тіпті сол Ресейдің модерндікке жарысқа түсу мүмкіндігінің өзі, сол жарыста әрқашан да жеңіліске ұшыраған күннің өзінде, автоматты түрде оның қанаулы жағдайда емес екенін көрсетеді, ал оны «қанаулы империя» деп атау қазіргі күнге дейін ресейлік отаршылдықтың салдарын зардап шегіп жүргендердің тәжірибелерін иемдену мен жоюдың бір түрі болып табылады. Орталық Азия жайлы сөз қозғалған кезде, өкінішке орай, біз әлі де модерндікке таластағы жеке сайыскерлер ретінде қарастырылу артықшылығына ие емеспіз. Өңіріміз әлі де геосаяси ойындардағы ірі ойыншының қосалқы бөлігі болып қызмет атқарып келеді. Тек бір ғана ерекшелік – егер кеше біз өз отарлаушымызды таңдай алмаған болсақ, бүгін бізге бұл «таңдаудың» елесі ұсынылып отыр, тек «бұлардың ешқайсысы» деген нұсқа әлі де қолжетімсіз болып қала береді. Біз мәңгі қанаушымыздың артынан шынжырдан босатыла алмай еруге душармыз.

Платформа кезінде мен осындай отаршылдықты Орталық Азия ЛГБТИК+ белсенділерінің арасында байқадым. Батыстық донорлардан қаржылай тәуелсіз болуды, және өз орнымызды жеке әрі толығымен қалыптасқан өңір ретінде белгілеуді талқылағанымызға қарамастан, ал бұның өзі өте үлкен ілгері қадам, менің кей белсенділердің біз сондай қатты арылғымыз келген батыстық донорлардың мінез-құлқына еліктейтініне көзім түсті. Өз елдеріміздегі ЛГБТИК+ адамдарға қатысты біздің белсенділер ретінде рөліміз жайлы пікірталастарға қызыға да, күйіне қатыстым. ЛГБТИК+ құқықтарына қатысты кез келген белсенділік түрлі қауіп-қатерлерге ие екені бәрімізге мәлім. Мәселе бұл қауып-қатер тек белсенділерде ғана емес, бүкіл қауымдастыққа, соның ішінде оған бірінші орында тіпті келісімін бермеген адамдарға да зиянын тигізуі мүмкін болғандықтан, одан әрі тереңдей түседі.

Платформадағы жанама дискуссиялардың бірінде біз белсенділер ретінде елдеріміздегі жалпы ЛГБТИК+ тұрғындар үшін жауаптымыз ба, өз істеріміз арқылы оларға зиян келтіре аламыз ба деген сұрақ орын алды. Мені таңғалдырған да, шошытқан да жайт – кей белсенділердің «белсенділік әрқашан да күштеу» деп жариялауы болды. Бұл әрине де жаңа ой емес, және барлық жағынан тартымды идея. Дегенмен бұл жағдай жергілікті белсенділердің өздері қашып құтылғысы келген отаршыл мінез-құлықтың құрбандарына қалай айналғанының керемет көрінісі болып табылады. Бұл ұранның түбіндегі негіздеме – прекариаттан туындаған дереу зиян өңірдегі ЛГБТИК+ қауымдастығының құқықтарын ілгерілету, қоғамдағы квир адамдарға деген көзқарастың оң өзгеруі және басқа да құрылымдық проблемалардың шешілуі сияқты ұзақ-мерзімді игіліктер жолындағы ақтаулы баға болып табылады деген ой. Дәл осы ой бізге жат «каминг-аут» тұжырымдамасында жатыр: арасында бұл «камин-аут» көбіміз үшін саналы таңдау болмағанын, есесіне күштеп жасалған ашудың салдары деп дабыл соққан жүрегіміздің айқайын баса отырып, біз «шкафтан шығу» хикаяларын тойлап үйрендік. Мен шынымен де адам құқықтары қорғалуы тиіс дегенге сенемін, себебі мен өзімді құқық қорғаушы деп атаймын; ал адам құқықтарын қорғаушы ретінде бірінші болып үйренетініміз – адам құқықтарының бөлінбеушілігі болғандықтан, мен ешкім де өзгелерді ең басты құқығынан – қандай-да себеп болмасын, тіпті жақсы ниетпен жасалды десек те, қауіпсіз өмір сүру құқығынан айыруға хақы жоқ деп есептеймін. Сондықтан өзімнің әріптестерімнен кез келген іс-шара түрінің өз құны бар дегенді естігенде, мен бүкіл болмысыммен оған қарсы тұрамын.

Бұл Платформадағы пікірталас мені ұзаққа дейін мазалап, қоғамдық белсенділердің қалайша ғана өзгелерді «ұлы игілік» үшін өзгелерді қауіпке ұшыратудан жиренбеуі мүмкін деген сұрақ толғандырды. Тіпті бұл ұранның өзі бір дистопиялық әлемді еске салады. Мен бұл ойлардан айығуға күш салдым, бұның бәрі жеке бас мінез-құлық шығар деп ақтауға да тырысып көрдім, бірақ өз басым білетінім, жеке нәрсенің барлығы аса саяси екендігі. Бүгін мен осы Платформаның үш күні ақиқатында сол бір ескі отаршылдықтың аймағында бір тармақпен байлаулы болғанын көріп отырмын. Кейбір белсенділердің оларды батыс еуропалық ұжымдардың көзінде тең болып көріну талпыныстары, немесе қаржылық көмек біткен жағдайда (ал шын мәнінде бұл сұрақ «егер» емес, «қашан» туралы) қалай күнкөрісті жалғастыру жайындағы және де дүрліккен белсенділіктің шектері жайлы дискуссиялардың барлығы осының мысалы. Осы тақырыптардың барлығында біз отаршылдық матрицаның ішінде, өзіміз соны байқамастан-ақ, қамалып отыра бердік. Теңдікке ұмтылу жолында біз өз отарлаушыларымызға шынымен де лакандық үлгіде көру артықшылығын ұсынып, ал квир қауымдастыққа адам құқықтарын «жеткізу» талпынысының барысында сол бір отаршылдықтың құрбаны болып қалдық. Шынымды айтсам, менде бұған келешекте қалай қайта түспеудің дайын шешімі жоқ, тіпті бар болған күннің өзінде, қадамдық алгоритм беруден бас тартар едім, себебі бұл аяғы жоқ, әрдайым өз орның мен тұрысың жайлы өзіндік рефлексияға толы жол. Бұл отаршылдыққа төзіп тұрудың, одан айнудың бір жолы – өзіңе әрқашан да мына бір қарапайым сұрақты қойып отыру: «Мен өзгелердің қанауына ат салысамын ба?», және жауабыңыз «жоқ» болған жағдайда, бұл сұрақты жауабыңыз өзгергенге дейін тоқтаусыз қойып отыру. Тек осыдан кейін одан кейінгі қадамдар жайлы ойлануға болады.


Қолданылған әдебиет:
Mignolo, Walter D. 2013. Globalization and the Decolonial Option. 1st ed. Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315868448.
Morozov, Viatcheslav. 2015. Russia’s Postcolonial Identity : A Subaltern Empire in a Eurocentric World. Central and Eastern European Perspectives on International Relations. Houndmills, Basingstoke, Hampshire  : Palgrave Macmillan, 2015.